Çini - İznik Çinisi

Kendimi bildim bileli, mavi rengi severim. Belki su burcu olduğumdan, belki denize yakın büyüdüğümden... Sebebini bilmiyorum ama maviyi sevdiğimi biliyorum.

Mavinin en güzel tonlarını çinilerde görür, onu da çok severdim. Fayansı sevmem ama çini gözüme hep güzel görünmüştür. Desenleri, işçiliği...

İş için Mısır'a gönderildiğim zamanlarda, bir gün tatile denk geldim. Tatil için Türkiye'ye geri dönüp yeniden gitmek de masraflı olacağından, benim orada kalmam ve haftasonu tatilimin bir gününü orada geçirmem doğru bulundu. İyi, güzel de tek başıma ne yapacaktım, otel odasında raporlarımı yazacaktım. Pek iç karartıcı bir durumdu bu. Allah'tan orada bizimle birlikte çalışan acentadaki bir hanım imdadıma yetişti ve beni alıp Mohamed Ali müzesine götürdü. Genelde gezmek amaçlı gittiğim ülkelerde ne, nedir hep öğrenirim ama bu sefer o kadar çabuk oldu ki herşey, vakit bulamadım. O zamanlar, internete otel odalarında ücret mukabilinde girilebildiği için de araştıramadım. Gidiyoruz dediler, tamam masrafları cebimden olmak kaydıyla dedim ve gittim... Müze güzel, gayet hoş, değişik ama herşey pek bir tanıdık geldi. Birden İznik çinilerinin olduğu bir odaya girdik. Aaa buraya kadar gelmişler, bunları dünyada bir tek İznik'te üretiyorlar dedim, o kadarını bilmişim ancak... Dedim demesine ama neden buraya gelmişler diye, kendi kendime sormadan edemedim. Sonra bir baktım heryer tuğra, en son padişah resimlerini de görünce ''Aaaa bunlar Osmanlı padişahları'' demişim! Götürenler de benden cahil ya da işlerine gelmiyor açıklamak...

Sonradan öğrendim ki, Mohamed Ali Paşa, Osmanlı'nın Hidiv Paşası olmakta ve Mısır'ın idaresinden sorumlu tutulmaktaymış. Müze de onun evi. Bu kadar Osmanlı'ya ait eşyanın orada oluşunun sebebi de buymuş...

Yukarıdaki ilk iki fotoğraf eski makinamla çekilmiş ve taranmış olduğundan kalitelerinde sorun var ama bu anlattığım hikayenin kahramanı olan sahneleri simgelemekte. İlk fotoğraftaki meyve çanağının gümüşten yapılmış olduğunu, içine 50 kg evet yanlış okumadınız 50 kg meyve aldığını da belirtmem lazım. Daha detaylı bilgiyi Sevgi'ye danışabilirsiniz. Onun Mısır'a ait bilgilerinin benden çok çok daha iyi olduğu kesin!

2005 senesinde Londra'da Türklerin 1000 yılı sergisi açıldı. Muhteşem bir sergi idi. İnsanlar defalarca gittiler. 1 günde bitiremediler. Yaşlı, genç, pek çok insan orada idi. Bizler de...

Mısır'da yaşadığım olayın birkaç yıl sonrasında İznik çinileri bu sefer Londra'da idi. Aşağıda gördüğünüz fotoğraftaki çiniler Paris'ten, Louvre müzesinden gelmişti. Ayasofya'dan restorasyon için gittiği halde Fransızlar tarafından bize satıldı bunlar denip el koyulan çinilerden midir bilmem ama renkleri, çizimlerin güzelliği beni adeta büyüledi. Karşısından çekilemedim bir türlü... Türkiye'ye gittiğimde bu deseni bulup, nakış olarak işleme fikri doğdu kafamda. Aynı deseni bulamadım ama boncuklarla işlediğim nakışın fikir babası bu çinilerdir.

Yukarıdaki fotoğraftaki çini ise kartpostal olarak salonda şöminenin üzerinde devamlı karşımda...

Geçtiğimiz cuma günü Türk el işleri kursunda Ann'in özel isteği ile konumuz İznik çinileri idi. Ann, boncuk nakışı için çini desenini seçmişti. 2 dönemdir onu bitirmeye çalışıyor.

Konuyu araştırırken öyle şeyler öğrendim ki, hayran olduğum şeylere bir defa daha hayran oldum. Hatta hayranlık az kalır, aşık oldum!

Tarihte ilk Türk çinisi Göktürklerde (546 - 745) görülmüş. Tapınak döşemelerinde Türkler için kutsal renk olan sırlı mavi ile, hakanların saraylarını hayvan ve bitki figürleriyle süslemişler. Uygurlar'da çini görülmüş. İdikut ve Karahoçu kazılarında köşelerinde çeyrek rozetli, ortalarda tam rozetli gri mavi sırlı tuğla, tapınak tabanlarında aynı renkte kare tuğlalar bulunmuş. İlk Türk çinileri ''Kaşi'' olarak adlandırılmış.

Gazneliler, Karahanlılar, Büyük Selçuklular, Anadolu Selçukluları en son olarak da Osmanlı mimarisinde çiniler yapıları süslemiş.

Osmanlı İmparatorluğunun gerileme devrinde İznik çinileri için mali kaynak bulunamamış ve yapan atölyeler tek tek kapanmış. Böylece bir sanat da sona ermiş. Eski İznik çinilerinin paha biçilmez oluşu bu sebeptenmiş. Yokolan bu sanat tam 400 yıl sonra yeniden canlanmış. Sırları tam olarak çözülemese de eski çinilere çok yakın çiniler günümüzde de yapılmaktaymış. Ama domates kırmızısı ve patlıcan morunun sırrı hala çözülememiş. Bu tarz boyaların imalatında tümüyle doğal malzeme kullanılmakta olduğundan belki de bu malzemelerin kaynağı da tükenmiştir, kimbilir? Mavi renk kobalttan, kırmızılar ise demir oksitlerden elde edilmekteymiş.

Esas sır ise çininin yapımında kullanılan kuvars imiş. Kuvarsla imal edilen, kaplanan çini inanılmaz bir mucize gibi. Kuvars yarı değerli taşlar kategorisinde imiş ve en büyük özelliği strese karşı kullanılmasıymış. (Yapan ustaların sinirleri alınmış gibi çalışıyor olsalar gerek!)

İznik çinileri yüksek sıcaklıkta (900 santigrat derece) imal edildiği için ısı dayanımı oldukça yüksekmiş. Bundan başka çok iyi bir izolasyon maddesiymiş. Nemi iletmezmiş. Çini ile kaplı mekanlar kışın sıcak, yazın serin olurmuş. Radyoaktif elementlere karşı dirençliymiş. Işığı yansıtması gözleri rahatsız etmeyecek şekilde imiş. Mekanları daha geniş gösterirmiş. Bu sebeple klastrofobik dar, sıkıcı alanlar özellikle İznik çinileri ile kaplanırmış. Üzerinde bakterilerin yaşamasına izin vermezmiş. Tümüyle, her bir yapım aşaması tamamen el işçiliği gerektirdiği için yapımı zor malzemeler arasındaymış.

Bu bilgileri buradan okuduğumda İznik Çinisine olan hayranlığım bir kat daha arttı. Milattan sonra 500'lü yıllardan günümüze... İnanılmaz bir öykü.

Karo şeklinde kullanılan İznik çinilerinin yanısıra bir de mutfak eşyası olarak kullanılanları var. Bunlara da ''evani'' denilmekteymiş. Topkapı sarayında pek çok çinili bezeme görüldüğü halde evaniler pek görülememekteymiş. Ne olduklarını Allah bilir... İstanbul'da çıkan büyük yangınla yok oldukları düşünceler arasında.(haydi biz de iyimser olalım ve böyle düşünelim. Böyle düşünmeyelim. İnşallah dünyanın dört bir köşesindekiler Topkapı Sarayından giden evaniler değildir diyelim)

Mükemmel bir işçilik. Elbet çini kadar, çininin kullanıldığı mekânların tasarımı, mimarîsi de önemli. Malzemenin doğru yerde kullanımı önemli. Bu okuduklarımdan sonra o yılları, insanların canla başla, dürüstçe bu işlerin peşinde koşmaları, hayatlarını bu işe adamaları gözümün önüne geldi. Sonra günümüz ve günümüz telaşeleri, yaşadıklarımız geldi aklıma. Yukarıdaki İstanbul Metrosunda çektiğim fotoğraftaki çiniler için acaba çininin klastrofobik mekanlarda kullanımına örnek mi olacak yıllar sonra dedim kendi kendime...

Tarihimizi, tarihimizde varolanların değerini bilmeyi ne zaman ve nasıl öğreneceğiz diye sordum kendime sonra... Ben İngiltere'ye gelip, onlardan uzak kalınca bin kez daha değerlendi gözümde, umarım insanlar Türkiye'de yaşarlarken kaybetmeden değerlerini anlarlar dedim sonra da... Unutmazsınız değil mi? Sizler de İznik çinisi en az bir parçayı, evinizin bir köşesinde tutar, bu bilgileri, ilk Türk devletinden bugüne gelen bu sanatı hatırlarsınız değil mi?